Staatsgeheimen: regelgeving, achtergronden en andere landen

De meeste mensen hebben geheimen. Dingen waar ze liever niet openlijk over praten en die ze voor zichzelf willen houden. Op dezelfde manier heeft de Nederlandse Staat ook geheimen. Vaak zijn dat documenten met inhoudelijke informatie waarvan de overheid wil dat ze niet bekend worden. Het doel hiervan is om instanties of personen te beschermen. Ook zijn er documenten die vanwege de staatsveiligheid staatsgeheim zijn en dus niet gepubliceerd mogen worden. Er is, logischerwijs, weinig tot niets bekend over deze zogenaamde staatsgeheimen en voor de personen en instanties in kwestie is dat wel zo prettig. Maar wat weten we eigenlijk wél over onze staatsgeheimen? En hoe zit het met de staatsgeheimen van andere landen?

Welke achtergronden zijn bekend over staatsgeheimen?

Bekend is dat er sinds 1 januari 1995 het Voorschrift Informatiebeveiliging Rijksdienst van kracht is. Hierin staat beschreven hoe de Nederlandse overheid omgaat met de beveiliging van alle informatie die ze tot haar beschikking heeft. Duidelijk is dat er verschillende classificaties zijn met betrekking tot de graad van geheimhouding van alle verschillende documenten. Heel veel documenten zijn voor alle burgers op te vragen, maar er zijn documenten die geheim zijn. De vier verschillende categorieën van deze documenten zijn:

• Departementaal vertrouwelijk
• Staatsgeheim confidentieel
• Staatsgeheim geheim
• Staatsgeheim zeer geheim

Departementaal vertrouwelijk

In deze categorie valt alles dat, bij het lezen ervan door mensen zonder toestemming, schade kan bezorgen aan de belangen van één of meerdere ministeries.

Staatsgeheim confidentieel

In deze categorie valt alles dat, bij het lezen ervan door mensen zonder toestemming, schade kan bezorgen een één van de vitale belangen van de Staat of zijn bondgenoten.

Staatsgeheim geheim

In deze categorie valt alles dat, bij het lezen ervan door mensen zonder toestemming, ernstige schade kan toebrengen aan één van de vitale belangen van de Staat of zijn bondgenoten.

Staatsgeheim zeer geheim

In deze categorie valt alles dat, bij het lezen ervan door mensen zonder toestemming, zeer ernstige schade kan toebrengen aan één van de vitale belangen van de Staat of zijn bondgenoten.

Hieraan is dus te zien dat de classificatie van een staatsgeheim afhankelijk is van de ernst van de schade die opgelopen kan worden door de Staat of door één van zijn bondgenoten wanneer het gelezen wordt door iemand die hiervoor geen toestemming geniet. Onder de genoemde term 'bondgenoten' vallen de landen waarmee Nederland een bondgenootschap mee heeft afgesloten. Dit is het ruime merendeel van de wereld. Het spreekt voor zichzelf dat hoe meer informatie er in een document wordt gegeven, hoe groter de kans is dat iets als 'Staatsgeheim zeer geheim' wordt geclassificeerd.

Welke wet- en regelgeving is er omtrent staatsgeheimen?

Op 5 april 1951 is er een wet opgesteld over de manier waarop staatsgeheimen beschermd dienen te worden. Deze wet is mede opgesteld door koningin Juliana tijdens de regering van oud minister-president Drees. Hierin is vastgelegd dat elke plaats die gebruikt wordt door de Staat of een Staatsbedrijf om documenten te bewaren, aangewezen kan worden als een verboden plaats in verband met de veiligheid. Dit geeft duidelijk aan dat plekken waar staatsgeheimen opgeborgen liggen, niet zomaar te bezoeken zijn voor iedereen. Dit is uiteraard ook vanuit veiligheidsoogpunt ingesteld, zodat de geheimen niet uitgelekt kunnen worden. Onder het gezag van koningin Beatrix is hier samen met de minister-president in 2012, Rutte, een specifiekere benaming aan gegeven. Zo is er besloten dat een aantal gebouwen en kamers in het Binnenhof benoemd zijn als verboden plaatsen, waaronder de gebouwen en kamers aan Binnenhof 17, 18 en 20 in Den Haag. Ook zijn er een aantal plekken in het gebouw van de Commissie van Toezicht in Den Haag die als verboden plaatsen zijn benoemd in deze wet.

Het Nationaal Archief beheert archiefmateriaal dat over het algemeen openbaar is, maar toch is er zo'n 5% van deze inhoud (nog) niet toegankelijk en dus staatsgeheim. Het Nationaal Archief bewaart sinds 1802 alle documenten die van belang zijn (geweest) voor Nederland van de overheid, organisaties en individuen.

Er zijn ook richtlijnen voor de manier waarop de staatsgeheimen bewaard moeten worden. Zo moet de kluis waarin documenten liggen die gekwalificeerd zijn als 'Staatsgeheim zeer geheim', dubbelwandig zijn. De dikte van de buitenmantel moet minimaal twee millimeter zijn en de dikte van de deur moet minimaal zes millimeter zijn. Alles moet van plaatstaal gemaakt zijn. Wanneer deze documenten ooit door de versnipperaar worden gedaan, moet er rekening mee gehouden worden dat de snippers niet langer mogen zijn dan twintig millimeter en niet breder dan anderhalve millimeter.

Wie bepalen het wanneer er iets als staatsgeheim gekwalificeerd mag worden?

Over het algemeen wordt er door de medewerkers van de AIVD (Algemene Inlichtingen- en Veiligheidsdienst) bekeken welke classificatie van de vier verschillende niveaus bij welk document hoort. Dit doen ze ter ondersteuning van de overheid en het bedrijfsleven en onder verantwoording van het hoofd van de AIVD. Bij een strafrechtelijk proces bepaalt uiteindelijk de rechter welke classificatie er van toepassing is op een bepaald document en of er inderdaad sprake is van een staatsgeheim.

Negativiteit omtrent staatsgeheimen

Er gaan ook kritische geluiden op over het hele idee en concept van staatsgeheimen. Een kritische vraag die door Anoek Nuyens en Lynn Berger is gesteld voor 'De Correspondent' in 2014 is: ''Hoe kunnen burgers de macht controleren en hun stem uitbrengen als zij niet volledig geïnformeerd zijn?''

Klokkenluiders

Door onder andere bovenstaande vraag zijn er klokkenluiders actief die zaken zoals bijvoorbeeld staatsgeheimen openbaar willen maken om de burger de informatie te verschaffen waarvan de klokkenluiders het noodzakelijk achten dat deze openbaar worden gemaakt. Een bekende organisatie die zich hier sinds 2006 mee bezighoudt is WikiLeaks. Deze organisatie heeft als doelstelling om documenten over de gehele wereld die niet toegankelijk zijn maar wel inhoud bevatten over oorlogen, spionage en corruptie, openbaar te publiceren.

Zijn er staatsgeheimen uitgelekt?

Aangezien de staatsgeheimen bij een aantal mensen en instellingen bekend zijn, bestaat het gevaar dat er vertrouwelijke en (zeer) geheime informatie toch naar buiten druppelt, ondanks de beveiligingen hiertegen. Het opzettelijk schenden van de geheimhoudingsplicht omtrent een geheim dat iemand kent vanuit een oud gedragen ambt of kent vanuit een ambt waarvoor men nog actief is, is strafbaar. Er staat een gevangenisstraf van een jaar op en een geldboete uit de vierde categorie kan ook gegeven worden. Een voorbeeld van een situatie waarin dit ter sprake kwam is de vermoedelijke kernwapenopslag in de vliegbasis van Volkel. Dit wordt gezien als een 'publiek geheim', aangezien Amerika hier naar verluidt 20 tot 22 kernbommen heeft gestald. Oud-premiers van Agt en Lubbers hebben aangegeven dat de kernwapens daar daadwerkelijk liggen en ook een oud-commandant van de Koninklijke Luchtmacht heeft dit al eens bevestigd. Het Openbaar Ministerie heeft dit alleen nooit strafbaar kunnen stellen, aangezien het niet zou kunnen vaststellen of er staatsgeheimen gelekt zouden zijn. Dit aangezien de regering niet kon meewerken op grond van afspraken met hun bondgenoten.

Openbaarheidsdag

Elk jaar is er aan het begin van het jaar een zogenaamde Openbaarheidsdag. Op deze dag, die sinds 2010 deze naam heeft gekregen, worden er door het Nationaal Archief documenten openbaar gemaakt die door ministeries na twintig jaar zijn aangeleverd. Op het moment van inlevering mag het Nationaal Archief deze openbaar maken, maar een aantal documenten moeten nog geheim blijven vanwege het feit dat betrokkenen nog in leven zijn. Notulen van ministerraden worden na vijfentwintig jaar bekend gemaakt. Maar er zijn ook documenten die vijftig jaar gesloten blijven. Documenten kunnen maximaal vijfenzeventig jaar gesloten blijven.

Hoe gaan andere landen om met staatsgeheimen?

Uiteraard hebben alle landen staatsgeheimen. Bijzondere wetenswaardigheden hierin zijn onder andere:

Vaticaanstad

Vaticaanstad heeft de (staats)geheimen in de Vaticaanse Archieven recht onder het Vaticaan opgenomen en in principe mag niemand hier naar binnen gaan. Deze archieven vallen onder de bevoegdheid van de paus.

Amerika

Amerika heeft als machtig land ook vele geheimen die tot op de dag van vandaag niet bekend zijn. Eén van de 'bekendste geheimen' van Amerika is 'Area 51' dat gelegen is in de woestijn van Nevada, vlakbij Las Vegas. Hier is een militair vliegveld te vinden waar testen worden gedaan met nieuwe vliegtuigen en materialen. Er gaan ook geruchten dat er hier meer te vinden zou zijn omtrent eventuele buitenaardse wezens.

Engeland

Ook in het Engelse Harrogate is een grote militaire basis te vinden. Deze is van de Engelse Luchtmacht. Hierin is waarschijnlijk het grootste communicatie- en intelligentiecentrum van de wereld gevestigd dat een samenwerking tussen Engeland en Amerika is. Zelfs voor betrokkenen van dit centrum is het moeilijk om er binnen te komen. Wat zich hierin afspeelt is geheim, maar er wordt vanuit gegaan dat zich hier veel telefoonverkeer wordt afgeluisterd, onderschept en beveiligd vanuit militaire en diplomatieke oogpunten.