Hoe kan een slachtoffer zijn schade verhalen?

In de afgelopen decennia hebben slachtoffers van misdrijven (en hun nabestaanden) steeds meer mogelijkheden gekregen om hun schade vergoed te krijgen. Een van de mogelijkheden bestaat uit het deelnemen aan de strafprocedure als benadeelde partij. Dit is een opvallende procedurele mogelijkheid, omdat een civielrechtelijke vordering wordt behandeld in een strafrechtelijke omgeving. Wat zijn de belangrijkste mogelijkheden? Is het noodzakelijk om een advocaat in te schakelen? Hoofdzakelijk kan een slachtoffer van een misdrijf of een nabestaande van iemand die door een misdrijf is overleden drie verschillende wegen bewandelen om zijn schade vergoed te krijgen.

Strafprocedure

Ten eerste kan een slachtoffer of nabestaande zich voegen als benadeelde partij in de strafprocedure tegen de verdachte. Hiervoor is het wel noodzakelijk dat er een verdachte is, en dat deze verdachte ook daadwerkelijk wordt vervolgd. Vervolging wil zeggen dat een strafzaak wordt onderzocht door de politie en het OM, en dat de zaak ter beoordeling wordt voorgelegd aan de strafrechter. Als dat het geval is, kan een slachtoffer zelf een voegingsformulier indienen: hiermee maakt het slachtoffer kenbaar wat de schade is, en dat hij vergoeding van deze schade eist van de verdachte. Voor het indienen van een voegingsvordering heeft het slachtoffer geen advocaat nodig.

(In Nederland is het voor burgers overigens niet mogelijk om zelf strafvervolging in te stellen: dit kan alleen de officier van justitie doen. Als de officier van justitie besluit om een bepaalde zaak niet te vervolgen, dan kunnen burgers daar wel tegen in bezwaar. Dit gebeurt door een klacht in te dienen op basis van artikel 12 Wetboek van Strafvordering (Sv). Het gerechtshof beslist dan alsnog over de vraag of de zaak vervolgd moet worden. Voor het starten van een artikel 12-procedure heeft het slachtoffer geen advocaat nodig.)

Civiele procedure

Ten tweede kan een slachtoffer zijn eis tot schadevergoeding rechtstreeks instellen tegen de wederpartij. Het vorderen van schadevergoeding is niet aan speciale voorschriften gebonden. Het is belangrijk dat de wederpartij aansprakelijk wordt gesteld, en dat wordt verzocht om betaling van de schade. Als dit niet tot het gewenste resultaat leidt, dan kan een burger zelf (dus zonder advocaat) een procedure starten bij de kantonrechter (eigenlijk de kamer voor kantonzaken bij de rechtbank). Als de schade groter is dan € 25.000, dan wordt de procedure gevoerd bij de sector civiel, en om daar te procederen is wel rechtsbijstand een advocaat nodig.

Schadefonds Geweldsmisdrijven

Ten derde kan een slachtoffer zich wenden tot het Schadefonds Geweldsmisdrijven. Het Schadefonds is gevestigd in Rijswijk en doet uitkeringen aan slachtoffers van gewelds- en zedenmisdrijven. Het Schadefonds wordt door de overheid gefinancierd. Tot 2014 beoordeelde het Schadefonds de omvang van de schade. Vervolgens keerde het Schadefonds de verschillende schadeposten tot bepaalde maxima uit. Sinds 2014 kijkt het Schadefonds niet meer naar de precieze omvang van de schade, maar naar het letsel. Het Schadefonds hanteert zes categorieën, en afhankelijk van de categorie ontvangt het slachtoffer tussen de € 1.000 (categorie 1) en € 35.000 (categorie 2). Slachtoffers hebben geen advocaat nodig om een aanvraag in te dienen bij het Schadefonds.

Wanneer is het nodig om een advocaat in te schakelen?

Op het eerste gezicht lijkt het dus alsof het slachtoffer zelden een advocaat nodig heeft: eigenlijk alleen als de schade groter is dan € 25.000, en de eis wordt ingesteld in een civiele procedure, is een advocaat echt noodzakelijk. In werkelijkheid is het echter verstandig om toch een advocaat te raadplegen. Hieronder wordt dit toegelicht tegen de achtergrond van de beschreven procedures.

Voeging in de strafzaak

Het indienen van een voegingsformulier klinkt eenvoudig, maar het is toch slim om hierbij professionele hulp te zoeken, zeker als het om zaken gaat waarin letselschade is ontstaan. De strafrechter wijst sommige schadeposten niet toe, bijvoorbeeld als het om indirect ontstane schade gaat. De strafrechter stelt ook hoge eisen aan de begrijpelijkheid en de eenvoud van een voegingsvordering. Bij de minste onduidelijkheid bestaat het risico dat de strafrechter zal beslissen dat het behandelen van de eis tot schadevergoeding een "onevenredige belasting van het strafgeding" oplevert. In dat geval wordt de vordering niet toegewezen, en staat het slachtoffer dus met lege handen. Als letselschade is ontstaan, dan heeft het slachtoffer recht op vergoeding van smartengeld, ook wel immateriële schadevergoeding. Het is echter niet voldoende om alleen op het voegingsformulier te noteren dat het slachtoffer smartengeld eist; het slachtoffer moet ook een concreet bedrag aangeven. Als in een strafzaak de verdachte een advocaat heeft, en het slachtoffer niet, dan bestaat het risico dat de belangen van het slachtoffer minder goed tot hun recht komen. Het is in ieder geval niet zo dat de officier van justitie de taak heeft om de belangen van het slachtoffer te behartigen.

Artikel 12-procedure (klacht tegen sepot)

Het starten van een artikel 12-procedure is op zichzelf eenvoudig, maar een slachtofferadvocaat kan het slachtoffer adviseren over de haalbaarheid en de noodzaak van een dergelijke procedure. Zo is strafvervolging strikt genomen lang niet altijd noodzakelijk voor het kunnen verkrijgen van schadevergoeding. En een geslaagde artikel 12-procedure betekent nog niet dat de verdachte ook uiteindelijk wordt veroordeeld.

Civiele procedure bij de kantonrechter

In kantonzaken is het vaak verstandig om toch rechtsbijstand in te schakelen, ook al is dat niet wettelijk voorgeschreven. De kantonprocedure start bijvoorbeeld met een dagvaarding, die officieel aan de wederpartij wordt uitgebracht door een deurwaarder. Aan de dagvaarding worden een flink aantal wettelijke eisen gesteld, en het is niet eenvoudig om zelf een dagvaarding te schrijven.

Schadefonds Geweldsmisdrijven

Een beslissing van het Schadefonds Geweldsmisdrijven is een voor bezwaar vatbare beschikking. Hierop zijn de regels van het bestuursprocesrecht van toepassing. Een advocaat kan het slachtoffer bijstaan bij het indienen van bezwaar en beroep. Dit is met name aan de orde als het Schadefonds het slachtoffer verwijt dat hij of zij een "eigen aandeel" in het ontstaan van de schade heeft gehad. Op grond van het beleid van het Schadefonds kan een aanvraag dan geheel of gedeeltelijk worden afgewezen.

Een slachtofferadvocaat kan het slachtoffer in een vroeg stadium voorlichten over de voor- en nadelen van de hiervoor genoemde mogelijkheden. Deze voor- en nadelen zullen hieronder worden belicht.

Voordelen voeging in de strafzaak

Als de strafrechter schadevergoeding toewijst, garandeert de Staat dat het toegewezen bedrag wordt betaald. Dit is bepaald in de zogenaamde voorschotregeling. Het slachtoffer loopt dus geen incassorisico, ook niet als de dader geen geld heeft om de schade te betalen. Een ander voordeel is dat veel van het benodigde bewijs wordt verzameld door het OM en de politie. Verder is het mogelijk om de vordering te splitsen, waarbij het niet-toegewezen gedeelte alsnog in een civielrechtelijke procedure gevorderd kan worden. Ook heeft het slachtoffer in beginsel recht op gratis rechtsbijstand mits het letsel een bepaalde ernst heeft. Ten slotte geldt op grond van de Faillissementswet dat als de strafrechter een bedrag toewijst, dit niet valt onder de werking van de schone lei als de dader ooit mocht worden toegelaten tot de wettelijke schuldsanering (WSNP).

Nadelen voeging

Als de schade gecompliceerd is, kan de strafrechter al gauw oordelen dat het behandelen van de schadevordering een onevenredige belasting van het strafgeding vormt. Dat geldt met name voor een eventueel verlies aan arbeidsvermogen. Verder is een nadeel dat de strafprocedure jaren in beslag kan nemen. De voorschotregeling treedt pas in werking nadat de strafprocedure onherroepelijk is geëindigd. Deelname aan de strafprocedure kan voor slachtoffers en nabestaanden een zware emotionele belasting vormen, zeker als de advocaat van de verdachte agressieve standpunten inneemt namens de verdachte. Een strafzaak kan ook leiden tot ongewenste media-aandacht, met een inbreuk op de privacy van het slachtoffer tot gevolg. Het slachtoffer heeft weinig mogelijkheden om in beroep te gaan tegen het vonnis van de strafrechter. Alleen als de vordering wordt afgewezen (een afwijzing is iets anders dan een niet-ontvankelijkverklaring), kan het slachtoffer in hoger beroep. Als de verdachte of het Openbaar Ministerie in beroep gaan van het strafvonnis, kan het slachtoffer zich in hoger beroep opnieuw voegen.

Voordelen civiele procedure

In een civiele procedure kan de schade in volle omvang beoordeeld worden door de rechter, ongeacht hoe gecompliceerd deze is. In de civiele procedure heeft het slachtoffer meer mogelijkheden om bewijs aan te bieden en te leveren, bijvoorbeeld door middel van getuigen of deskundigen. Het slachtoffer kan zelf het initiatief nemen voor deze procedure en is daarbij dus niet afhankelijk van het Openbaar Ministerie. In een civiele procedure bestaat in principe geen risico op ongewenste publiciteit. Als de wederpartij verstek laat gaan en geen verweer voert, wijst de rechtbank de vorderingen in principe toe. De rechtbank kan een toewijzend vonnis "uitvoerbaar bij voorraad" verklaren: dan kan het slachtoffer direct aan de deurwaarder opdracht geven om de schadevergoeding te incasseren. Beide partijen kunnen in beroep gaan van het vonnis, mits de zogenaamde appelgrens wordt gehaald.

Nadelen civiele procedure

Ook als de civiele rechter een schadevergoeding toewijst, kan het zijn dat de dader onvindbaar is, of dat hij niet in staat is om te betalen. In dat geval heeft het slachtoffer niets aan het toewijzend vonnis, omdat de daadwerkelijke incasso niet mogelijk is. Op een vonnis van de civiele rechter is de zogenoemde voorschotregeling niet van toepassing. Als het slachtoffer de procedure - om wat voor reden dan ook - verliest, dan bestaat het risico dat het slachtoffer wordt veroordeeld in de proceskosten van de wederpartij. Dit risico is in de strafprocedure veel kleiner. Een civiele procedure kan lange tijd in beslag nemen, zeker als de wederpartij uitgebreid verweer voert. Een civiele procedure kan mentaal een zware belasting voor het slachtoffer vormen: niet alleen vanwege de lange duur, maar ook vanwege mogelijke confrontatie(s) met de wederpartij.

Voordelen Schadefonds

Een uitkering kan op relatief korte termijn plaatsvinden, en de aanvraagprocedure vergt geen zeer uitgebreide specificatie van de schade. De procedure vindt geheel plaats buiten de verdachte om: er bestaat dus geen risico op confrontatie tussen het slachtoffer en de verdachte.

Nadelen Schadefonds

De kosten van rechtsbijstand worden tegenwoordig niet meer vergoed, en de Raad voor Rechtsbijstand verleent ook geen toevoeging voor het doen van een aanvraag bij het Schadefonds. Het slachtoffer of de nabestaande zal de aanvraag dus in beginsel zelf moeten indienen. Verder zal het Schadefonds een all in-bedrag toekennen, afhankelijk van het precieze letsel. Bij meer schade dient het slachtoffer alsnog andere wegen te bewandelen om die resterende schade te verhalen. Als dat lukt, doet zich een ander nadeel voor, namelijk dat het Schadefonds kan overgaan tot verrekening. Daarnaast bestaat het risico dat het Schadefonds aan het slachtoffer tegenwerpt dat hij een eigen aandeel in het ontstaan van de schade heeft gehad, met korting op de uitkering als gevolg.

Overigens: het bijstaan van een slachtoffer of nabestaande vergt speciale kennis en ervaring van de advocaat. Sinds 2015 bestaat er daarom voor advocaten op dit gebied een specialisatieopleiding "Rechtsbijstand aan EGZ-slachtoffers". EGZ is de afkorting voor "ernstige gewelds- en zedenmisdrijven".