Erfenis regelen: Wie erft?

Bij de afhandeling van een erfenis doemen veel vragen op. Hoe zit het met de verdeling, wie krijgt wat? Zonder testament is het wettelijk erfrecht van kracht. De langstlevende leeft ongestoord voort en de kinderen krijgen hun erfdeel pas later. Families van nu zitten vaak ingewikkelder in elkaar dan vroeger. Samenwonen, hertrouwen en de komst van stiefkinderen vragen om een goede regeling. Voorkom onenigheid door duidelijkheid en slim nalaten, bijvoorbeeld door regelmatig te schenken.

Wat is de erfenis?

De erfenis is de som van alle bezittingen minus schuld. Bezittingen zijn alle zaken uit te drukken in geld, zoals een bankrekening, aandelen, kunst of een auto. Met schuld wordt bijvoorbeeld een persoonlijke lening bedoeld of een nog openstaande hypotheek. Is de erflater in gemeenschap van goederen getrouwd, dan is de erfenis die hij/zij nalaat de helft van de waarde van de gezamenlijke goederen.

Als iemand overlijdt worden zijn of haar bankrekening(en) geblokkeerd. Om dit op te heffen is er een verklaring van erfrecht nodig. Deze wordt door een notaris opgesteld. Pas als deze er is, kunnen bankzaken worden geregeld, de woning leeg geruimd, abonnementen en lidmaatschappen opgezegd, uitkeringsinstanties en verzekeringsmaatschappijen ingelicht, de inboedel verdeeld, een eventueel eigen huis worden verkocht en de belastingaangiften gedaan.

Wettelijk erfrecht

Zoals het huidige erfrecht eruit ziet krijgt de langstlevende van een echtpaar de beschikking over de hele erfenis, dus alle zaken, de goederen en schulden. De kinderen houden hun erfdeel tegoed (een vordering) tot ook de andere ouder is overleden. Op dat moment is de volledige nalatenschap voor hen. Als er niets geregeld is, gebeurt het dus zo, en dit is ook wat de meeste mensen willen. Tot 2003 was de regeling anders: Kinderen hadden toen nog het recht om hun deel van de erfenis direct op te eisen zodra de ene ouder overleden was en de andere nog leefde, met als gevolg dat deze soms zijn woning moest verkopen. Enkel een testament kon hierin verandering brengen. Tegenwoordig wordt de achtergebleven echtgenoot door de wet beschermd zodat de financiële situatie niet teveel wordt gewijzigd.

Wie erft?

Volgens het Burgerlijk Wetboek bestaan er vier groepen van erfgenamen, afgeleid van familierechtelijke relaties. De term die de wet hierbij gebruikt is erfopvolging. Bij aanwezigheid van een familielid in de eerste groep, geldt deze als erfgenaam. Is er niemand in de eerste groep, dan komt de volgende groep in aanmerking, en zo verder. De erfgenamen die in dezelfde groep zitten hebben allen recht op een even groot deel van de erfenis, met uitzondering van de echtgenoot/echtgenote, waarvoor aparte regels gelden. Hetzelfde geldt voor de ouders: deze erven ieder een kwart. Kinderen hebben in elk geval een hoofdrol, wegens het recht op de legitieme portie, het erfdeel waar ze in ieder geval recht op hebben (wettelijk kindsdeel). Dit erfdeel is de helft van het eigenlijke erfdeel van het kind. Een geregistreerd partner is juridisch gelijk aan een echtgenoot/echtgenote.

• Groep 1: De echtgenoot of echtgenote en de kinderen, daarna eventuele kleinkinderen en achterkleinkinderen.
• Groep 2: De ouders tezamen met broers en zussen van de erflater, en kinderen van broers/zussen door plaatsvervulling indien hun ouder die broer/zus van de overledene is, eerder overleed dan de erflater.
• Groep 3: De grootouders of evt. plaatsvervulling dus afstammelingen van deze grootouders.
• Groep 4: De overgrootouders of evt. plaatsvervulling dus afstammelingen van deze overgrootouders.

Ongedaanmaking

Wie de regels van de wettelijke verdeling ongedaan wil maken kan naar de notaris gaan voor een ongedaanmaking. Dit is een verklaring waarin staat dat het geld en het vermogen bijvoorbeeld toch volgens de oude wettelijke regeling moet worden verdeeld, dus de legitieme portie direct na overlijden van een ouder naar de kinderen en niet pas na overlijden van beide ouders. Dit kan bijvoorbeeld als de kinderen het geld goed kunnen gebruiken of als ze de zaak van de ouders zullen overnemen. Een ongedaanmaking moet binnen drie maanden na overlijden van de echtgenoot worden vastgelegd. Na die periode kan de achtergebleven echtgenoot enkel nog door schenkingen geld aan de kinderen doen toekomen.

Testament

Wie het wettelijk erfrecht anders wil zien, moet een testament (uiterste wilsbeschikking) laten opstellen. Dit kan vanaf de leeftijd van 16 jaar. Een testament is een eenzijdig en persoonlijk document en is aanbevolen in de volgende gevallen:

• Indien u niet getrouwd bent, maar samenwoont. Dit omdat u dan niet automatisch elkaars erfgenaam bent.
• Als u een vriend(in) wilt laten erven.
• Als u een goed doel wilt laten erven. Zo'n erfdeel heet een legaat, de ontvanger heet een legataris.
• In het geval u een kind (deels) wilt onterven of een andere verdeling van de erfenis wilt.
• Als u een broer of zus die volgens de normale regeling niets zou krijgen ook wilt laten erven.
• Wanneer u kinderen uit een vorig huwelijk heeft en de erfenis voor hen wilt veilig stellen. U kunt hierbij kiezen voor wel of geen bewaarplicht voor de langstlevende partner.
• Als u wilt voorkomen dat de erfenis bij een schoonzoon of schoondochter terecht kan komen (uitsluitingscausule).
• Wanneer u stiefkinderen en hun kinderen wilt laten erven. Hierbij zijn beperkingen mogelijk.
• Voor de benoeming van een voogd bij overlijden van beide ouders. Hiermee wordt voorkomen dat verschillende familieleden de zorg voor de kinderen gaan opeisen.
• Een twee-traps making, d.w.z. u benoemt een erfgenaam voor een specifiek erfstuk en benoemt tevens de erfgenaam van deze erfgenaam.
• Wanneer u een schenking bij leven wilt doen en daar al of niet een inbrengverplichting aan verbinden (wel of niet bij de erfenis optellen).
• Voor de benoeming van een executeur (dit is meestal de overblijvende partner). Vooraf overleg is gewenst.
• Als u onroerend goed in het buitenland bezit en/of over een zeer groot vermogen beschikt.

Geen partner en geen kinderen

Bent u alleenstaand zonder testament en komt u te overlijden, dan gaat de erfenis naar broers, zussen en ouders, of indien deze al zijn overleden, naar neefjes en nichtjes. Bij aanwezigheid van ouders krijgen deze elk minimaal een kwart. Het is wel zo dat deze een veel hoger tarief aan successierechten moeten betalen dan eigen kinderen en kleinkinderen. Reken erop dat er wel minimaal een kwart naar de belasting gaat. Met een testament kan dit worden voorkomen, bijvoorbeeld door een goed doel te benoemen. Wanneer er overigens in geen van de vier groepen erfgenamen zijn gaat de erfenis naar de Staat der Nederlanden.

Waar is het testament?

Iedereen die ooit een testament heeft gemaakt is bij het Centraal Testamentenregister in Den Haag geregistreerd. U kunt hier schriftelijk en met toezending van een overlijdensakte informeren bij welke notaris het testament is opgemaakt. Een uittreksel of afschrift van de overlijdensakte kunt u tegen betaling verkrijgen in de gemeente van overlijden. Zodra bekend is bij welke notaris het testament ligt, kan een kopie worden opgevraagd.

Wat kost een testament?

U kunt een vrijblijvend gesprek bij de notaris afspreken. Vraag daarbij een globale kostenopgave. De kosten van een testament lopen zeer uiteen, en variëren van enkele honderden euro's voor een eenvoudige akte tot duizenden euro's bij grote boedelverdelingen. Omdat het familie- en erfrecht vele mogelijkheden kent zal de tijd die de notaris eraan besteedt wellicht langer zijn dan u vooraf had beraamd, waardoor de kosten oplopen. Algemene prijsopgaven en prijsvergelijkingen zeggen niet zoveel, omdat een testament een akte is die specifiek op uw situatie moet worden gemaakt.

Niet alles hoeft per testament

Als het niet gaat om geld of een huis kunt u ook volstaan met het opstellen van een codicil. Deze heeft dezelfde rechtsgeldigheid als een testament, hoewel er veel minder in kan worden geregeld. Het codicil moet handgeschreven, gedateerd en ondertekend zijn, en het origineel moet op een duidelijke maar veilige plaats worden bewaard. Goederen die aan anderen kunnen worden toebedeeld zijn bijvoorbeeld sieraden, boeken, kledingstukken, meubels, enz., maar ook kan worden vastgesteld hoe de uitvaart eruit moet zien en wie dat regelt. Een groot voordeel van een codicil is dat het gemakkelijk kan worden gewijzigd, een nadeel is dat nabestaanden soms niet van het bestaan van een codicil weten, er te laat achter komen of er niet naar handelen. Het beste is om erfgenamen en begunstigden afschriften van het codicil te geven.

Vruchtgebruik bij hertrouwen

In het geval van hertrouwen van de langstlevende partner dreigt het familiebezit in gevaar te komen. Dit kunnen de kinderen voorkomen door het opeisen van de vordering, vanwege hun wilsrechten. De langstlevende, dus ook de nieuwe partner van hun vader of moeder, heeft echter het recht op ongestoord voortleven. De langstlevende krijgt aldus het vruchtgebruik over de goederen en het geld. De nalatenschap voor de kinderen is veilig gesteld, maar kan nog niet worden opgeëist totdat ook de langstlevende komt te overlijden. Door deze wilsrechten kunnen spullen met emotionele waarde veilig worden gesteld.

Schenkingen

Bij de verdeling van de erfenis komt de belasting in het spel. Hoe groter de erfenis, hoe hoger de successierechten die aan de belastingdienst moeten worden betaald. Om dit te minimaliseren schenken veel ouders en grootouders geld aan hun toekomstige erfgenamen. Ze besparen hun kinderen belasting en kunnen zien hoe het geld wordt besteed. Een kind mag jaarlijks € 4.556,00 (2009) van de ouders ontvangen (belastingvrij), daarnaast mag een kind -tussen de 18 en 35 jaar- eenmalig € 22.760,00 (2009) belastingvrij ontvangen. Is het kind deze leeftijd gepasseerd, dan mag het nog steeds mits zijn of haar echtgenoot jonger is. Bij schenken 'vrij van recht' neemt de gever het schenkingsrecht (de verschuldigde belasting) voor zijn rekening, en dat is voor de ontvanger wel zo plezierig. Let op: De Successiewet bepaalt dat schenkingen 180 dagen voor de dood van de schenker worden beschouwd als niet gedaan, tenzij het de eenmalige schenking aan kinderen tot 35 jaar betreft.

Voorschot op erfenis

Alvast geld of goederen ontvangen als 'voorschot op de erfenis', doch met verplichting tot inbreng in de erfenis betekent dat het de bedoeling is dat de andere kinderen niet worden benadeeld. Het gaat altijd om de waarde van dit voorschot dat moet worden bijgeteld bij de andere eigendommen en vervolgens verdeeld. Heeft een kind bij leven teveel gekregen, dan dient het verschil te worden verrekend met de overige erfgenamen. Is er geen verplichting tot inbreng in de nalatenschap dan kunnen de andere kinderen/erfgenamen zich hiertegen niet verzetten tenzij hun wettelijk erfdeel wordt aangetast. De ontvanger moet wel kunnen aantonen dat het betreffende erfdeel niet bij de nalatenschap hoeft te worden bijgeteld, dus dat het een schenking was.

Aangifte successierechten

Over een erfenis dient belasting te worden betaald, de zogeheten successierechten of recht van successie. Erft u meer dan de vrijstelling, dan heeft u als erfgenaam een aangifteplicht. In de meeste gevallen krijgt u van de belastinginspectie een aangifteformulier successierecht. Deze volgt naar aanleiding van de aangifte inkomstenbelasting en de vermogensrendementsheffing. Bij twijfelgevallen ontvangt de erfgenaam een inlichtingenformulier waarna alsnog een aangifteformulier kan volgen. Hierop moet worden ingevuld welke bezittingen en schulden de erflater op de dag van overlijden had. Binnen acht maanden na overlijden dienen de successierechten te worden voldaan door de erfgenamen zelf of via de notaris, maar u kunt uitstelling van aangifte aanvragen. Dit kan wel betekenen dat er voorlopige aanslagen worden opgelegd. Het beste is om in elk geval (als familie) samen aangifte te doen, en niet ieder apart.

Vrijstelling successierechten

Over het erfdeel voor de kinderen moeten successierechten worden betaald, ook al krijgen de kinderen hun erfdeel nog niet i.v.m. de langstlevende regel. Bij wet is geregeld dat de langstlevende ouder behalve de gehele erfenis ook de aanslag successierechten betaalt. Dit bedrag mag in mindering worden gebracht op de vordering van de kinderen. Het is mogelijk dat de langstlevende hier niet of nauwelijks geld voor heeft, bijvoorbeeld omdat de erfenis hoofdzakelijk bestaat uit een huis en goederen. De vorderingen die de kinderen erven blijven in sommige gevallen onder de vrijstelling zodat er niets hoeft te worden betaald. Voor kinderen bedraagt deze vrijstelling € 10.323,00 en voor partners € 532.570,00 (cijfers 2009). Het is verstandig een notaris de exacte vorderingen te laten vastleggen omdat er anders een kans bestaat dat de kinderen bij overlijden van de tweede ouder alsnog belasting moeten betalen over de eerste erfenis.

Schulden erven en de nalatenschap weigeren

Zijn de schulden groter dan de bezittingen, dan kunt u als erfgenaam twee dingen doen. De eerste mogelijkheid is de erfenis verwerpen. Hiervoor gaat u naar de notaris waar u een volmacht ondertekent voor een verklaring bij de griffie van de rechtbank. U bent dan niet meer erfgenaam, dus niet aansprakelijk voor schulden, maar u heeft ook geen recht meer op goederen uit de erfenis. De andere mogelijkheid gebeurt ook via een volmacht bij de notaris en heet beneficiaire aanvaarding. U accepteert hierbij de erfenis indien deze positief is. Bij beneficiair aanvaarden komen ook de schuldeisers aan bod doordat de schulden zoveel mogelijk worden betaald. Minderjarigen en personen die onder curatele staan, aanvaarden een erfenis altijd op deze manier. Wilt u de erfenis niet, ga dan niet alvast het huis van de overledene opruimen, spullen verkopen enz., omdat u daarbij aangeeft de erfenis te aanvaarden.

Volmacht voor afhandeling erfenis

Meestal geven de erfgenamen één erfgenaam een volmacht om de erfenis van de overledene af te handelen. Hierdoor worden de rechten van de erfgenamen overgedragen aan de gevolmachtigde erfgenaam, hoewel deze gevolmachtigde vaak niet deskundig of ervaren is. Overigens kan ook een buitenstaander worden aangewezen om de zaak af te wikkelen. Een volmacht is praktisch bij het ondertekenen van belangrijke stukken, of het bezoeken van de bank. Over de verdeling moeten alle erfgenamen wel samen de besluiten nemen. 'Meeste stemmen gelden' gaat hierbij niet op, omdat alle erfgenamen met alle beslissingen akkoord moeten gaan. Is eentje het ergens niet mee eens, dan kan er niet tot verdeling worden overgegaan.

Estate Planning

Estate Planning of grofweg 'Hoe betaal ik zo min mogelijk successierechten' is een nieuw begrip, overgewaaid uit de Verenigde Staten. Estate is het Engelse woord voor nalatenschap. En Estate Planning betekent eigenlijk het vooruitkijken bij de verdeling en overdracht van het familievermogen na overlijden. Er wordt een weloverwogen plan opgesteld, waarbij het vermogen zo goedkoop mogelijk van de ene generatie op de volgende overgaat. Te denken valt aan schenkingen, zekerheden voor de langstlevende, bedrijfsopvolging etc. Estate planning is vooral geschikt als u alleenstaand bent met slechts enkele verwanten, als u kinderen uit een eerdere relatie heeft, als u een tweede huis in het buitenland heeft, u een verstandelijk gehandicapt kind heeft of als u een aanzienlijk deel wilt nalaten aan een goed doel. Er zijn gespecialiseerde notarissen met kennis van zowel erfrechtelijke zaken als het bijkomende fiscaal recht. Zij zijn aangesloten bij de Vereniging van Estate Planners in het Notariaat (EPN).

Ruzie om de erfenis

Het komt steeds vaker voor dat bij de verdeling van de erfenis heftige ruzies tussen familieleden ontstaan. Maar liefst driekwart van de notariskantoren meldt dat er tegenwoordig meer onenigheid is dan in het verleden. Oorzaken zijn divers: een groeiend aantal stiefrelaties, het ontbreken van een testament, grotere erfenissen en vooral oud zeer. Aanleidingen zijn de verdeling van de spullen, sieraden en spullen met emotionele waarde, de waarde van het huis, overname van een familiezaak, enzovoorts, maar bovenal de al bij leven verkregen stukken en/of geld zodat de andere erfgenamen zich achtergesteld voelen. De afwikkeling van een erfenis kan hierdoor grote vertraging oplopen en ontaarden in jarenlange strijd en de weigering om mee te werken, totdat de rechter eraan te pas moet komen.

“It is a truth universally acknowledged that a married man in possession of a good fortune must be in want of an heir." ~ Julia Quinn