Creativiteit: creatief waarnemen en creatief denken

Creatief denken komt neer op het doorbreken van bestaande patronen. Deze patronen helpen ons doorgaans om de wereld om ons heen waar te nemen en te begrijpen. Echter ze beperken ons om op creatieve ideeën te komen. Creatief denken kun je leren door te oefenen. Een eerste vaardigheid die je daarbij onder de knie moet zien te krijgen is creatief waarnemen. Vaak zijn we veel te snel met besluiten wat iets is. Door creatief waarnemen, kunnen we zien dat dingen ook een andere functie kunnen hebben.

Denken in patronen

Het menselijk denken functioneert in patronen. Dit is heel praktisch, want als we in een bekende situatie terecht komen, hoeven we niet eerst een hele batterij aan opties langs te gaan om erachter te komen wat er aan de hand is en wat we het beste kunnen doen. Door de patronen in ons denken komt de meest voor de hand liggende optie het eerst boven; vaak is het dan niet eens nodig om andere mogelijkheden te verkennen.

Wanneer je een rood stoplicht tegenkomt, herken je dit direct en weet je dat je moet stoppen en moet wachten tot het licht groen wordt. Hoewel het rode licht allerlei andere betekenissen zou kunnen hebben herken je het patroon, dat overeenkomst met het patroon in je hersenen.

Ook complexere zaken, zoals autorijden breng je terug tot patronen. Je hoeft niet na te denken over elke beweging die je maakt: wanneer je een andere auto in wilt halen maak je wat extra vaart; kijk je goed in je spiegels; geeft richting aan; stuurt naar links; houdt goed in de gaten hoe ver je de andere auto moet passeren; kijkt nog eens goed in je spiegels; geeft weer richting aan; en stuurt naar rechts. Dit alles doe je bijna zonder erbij na te denken. En waar je er wel over nadenkt doe je dit vaak niet over de afzonderlijke handelingen, maar over grote delen van het patroon als geheel. Je wordt je hier vaak pas van bewust wanneer je in een land de weg op gaat waar de auto's aan de linkerkant van de weg rijden.

Dit voorbeeld maakt ook meteen duidelijk waarom het zo handig is dat je hersenen in patronen functioneren. Hierdoor hoef je namelijk niet overal over na te denken. Veel zaken gaan vrijwel 'automatisch', zodat er aandacht over blijft voor zaken die op dat moment belangrijk zijn.

Creatief denken

Het denken in patronen heeft echter ook een schaduwzijde: ook in situaties waar de patronen niet van toepassing zijn of waar je los van deze patronen zou willen denken, verval je er vaak wel in. Met andere woorden: je hersenen zijn niet ingesteld op creatief denken: op denken waarbij je bestaande patronen loslaat of bewust doorbreekt. Creatief denken is echter wel te leren. Dit kun je doen door veel te oefenen. Igor Byttebier onderscheidt in het boek 'Creativiteit Hoe?Zo!' 5 basisvaardigheden die je onder de knie moet krijgen:

• Creatief waarnemen
• Uitstel van oordeel
• Flexibel associëren
• Divergeren
• Verbeeldingskracht ontwikkelen

De rest van dit artikel gaat in op het creatief waarnemen.

Creatief waarnemen om te komen tot nieuwe ideeën

Creatief waarnemen is het herkennen van je eigen dominante zienswijze en deze doorbreken door te komen met alternatieve waarnemingen. Dit kan misschien vreemd lijken op het eerste gezicht. Je zou zeggen: wat we waarnemen is toch wat er is. Maar dat is niet helemaal waar.

Om iets te kunnen waarnemen is er altijd een interpretatie nodig. Wanneer we een fiets waarnemen interpreteren we: we hebben de dingen die we zien namelijk tot een patroon samengebracht en dit herkend en ondergebracht in de categorie 'fiets'. Waarschijnlijk zal deze interpretatie door iedereen gedeeld worden, waardoor er weinig aan te merken is op de interpretatie die jij hier aan geeft. Tegelijkertijd belemmert het wel de mogelijkheid om het voorwerp ook anders te zien.

Doordat je hersenen het voorwerp (of de voorwerpen) herkend hebben als fiets, stop je met aandachtig waarnemen. Dit beperkt je in je mogelijkheden om hetzelfde voorwerp te zien als een stoel, een energiebron om licht te maken, als een onderdeel om een auto van te maken, etc.

Misschien komt je dit enigszins absurdistisch voor, maar door op een creatieve manier waar te nemen kun je wel op nieuwe toepassingen van bestaande producten komen (in de Tweede Wereldoorlog werden fietsen daadwerkelijk gebruikt als energiebron om licht mee te maken). Veel veranderingen starten met een nieuwe manier van waarnemen.

Lees verder

• De kracht van verbeelding en visualisatie
• 7 eigenschappen van creatieve mensen
• Creatiever denken: vijf manieren voor creatieve ideeën